vrijdag 24 augustus 2018

Dagjes uit

Afgelopen vakantie zijn er weer talloze mensen een dagje uit geweest naar pretparken, dierentuin en het strand. Lekker ontspannend...
Maar waarom zou dat zijn?

In de vakantie heb ik eens rondgekeken en in gedachte al die parken naga dan valt me wat anders op. Er is -zoals ik al eens eerder aangaf- nepnatuur (zie http://watervat.blogspot.com/2018/05/kunstmatige-natuur.html), maar ook veel groen. Al die parken hebben een wandelroute met groen. Het groen is deels nodig om het park af te schermen en een beschutting te verschaffen aan bezoekers. Je wandelt als bezoeker langs groene aanplant, met struiken en bomen. Zou het die natuur zijn en de dagbesteding in het groen die zorgt voor de ontspanning?

Nederlanders vinden ontspanning vooral in de natuur
Nederlanders genieten voor hun ontspanning liever van de natuur dan van een middagje winkelen, een pretpark, museum of wellness-resort.
Er op uit trekken in de frisse buitenlucht is – op uitgaan na – onze favoriete vorm van vrijetijdsbesteding, volgens het CBS. Maar dan moet het wel goed weer zijn. Zeker als het buiten koud en nat is, blijven we liever lekker binnen. Drie goede redenen om naar buiten te gaan, weer of geen weer.
Buitenlucht is gezond
Daglicht en buitenlucht hebben een positief effect op de gezondheid. Daglicht is goed voor onze biologische klok: het helpt ons lichaam vast te stellen hoe laat het is. De luchtkwaliteit in de natuur is beter dan die van de meeste binnenruimtes, zeker als deze slecht geventileerd worden. Frisse en verse buitenlucht zuivert de longen. Door buiten te zijn voel je je energieker, fitter en gezonder. Probeer ook in de winter ten minste een half uurtje per dag buiten te zijn.
In de buitenlucht ontspan je pas echt
De natuur is de beste plek om tot rust te komen. De frisse lucht en alle geuren en kleuren in het bos, de duinen of de polder prikkelen de zintuigen. Zeker met alle decemberdrukte is een wandeling in de frisse buitenlucht een heerlijk moment voor jezelf. Door in beweging te komen, ontspannen we ons beter en voelen we ons vrolijker. We kunnen het hoofd leegmaken en komen sneller tot oplossingen. Heb je stress op het werk of andere zorgen? De paden op, de lanen in.
Buiten kom je vanzelf in beweging
Buitenlucht nodigt ook uit tot sporten. In de frisse buitenlucht zijn vermoeidheid en inspanning minder voelbaar; beweging is dan langer vol te houden. Niet voor niets is outdoor-training zo populair. Een bankje, hek, omgevallen boomstam, desnoods een speeltoestel voor kinderen: met een beetje fantasie kun je overal fitnessapparatuur in zien. (https://www.nu.nl/advertorial/advertorial-gezond-verzekerd/4178895/nederlanders-vinden-ontspanning-vooral-in-natuur.html)

Groen maakt jong en oud gelukkig. Of het nu gaat om een speeltuin, buiten sporten of in de natuur tot rust komen. Als groen op de juiste manier wordt ingezet, is het van grote meerwaarde (https://www.btl.nl/branches/groener-ontspannen/)

Ruisende bladeren, frisgroen gras en vogelgekwetter worden in één adem genoemd met rustgevend en prettig. Henk Staats, sociaal en omgevingspsycholoog aan de Universiteit Leiden, werd een beetje moe van het adagium ‘de rustgevende werking van de natuur’.
,,Ik had het idee dat iedereen elkaar napraatte en er te weinig oog was voor de kwaliteit van de stedelijke omgeving’’, zegt hij.
Daarom wilde Staats onderzoeken in hoeverre ook activiteiten in de stad (shoppen, cafébezoek, lopen in een drukke winkelstraat) bijdragen aan ontspanning en herstel van stress en geestelijke vermoeidheid. En of die stadse activiteiten net zo worden gewaardeerd als een verblijf in de natuur.
Natuur als stresshersteller
Natuur scoort nog steeds het hoogst, zo blijkt uit zijn onderzoek dat hij deed in samenwerking met collega’s uit Zweden en de Verenigde Staten. De deelnemers verwachten dat zij daar beter herstellen van stress en geestelijke vermoeidheid dan door cafébezoek of winkelen. ,,Hoe vermoeider iemand was, hoe meer de natuur op prijs werd gesteld.’’
Lopen door een drukke straat valt het minste in de smaak als manier om bij te komen. Het onderzoek Urban options for psychological restoration werd onlangs gepubliceerd bij het Amerikaanse online wetenschappelijke tijdschrift Plos One (www.plosone.org). ... Uit onderzoek blijkt dat mensen door ‘groen’ ook socialer en milieuvriendelijker worden, zegt hij. ,,Ze stellen zich wat gemakkelijker open voor anderen. Dat gaat gepaard met geluksgevoelens. Natuur heeft bovendien ook fysiologische effecten: hartslag en ademhaling gaan omlaag.’’ (https://www.gezondheidenco.nl/229002/ontspannen-ga-natuur/)

Recent onderzoek leverde een tastbare aanwijzing op dat de stad echt iets aan mensen verandert. Bij een experiment bleek dat stadsmensen een hyperalert brein hebben en veel heftiger op stress reageren dan plattelandsbewoners. En hoe groter de stad, des te sterker de reactie. Het gebrek aan natuur wordt als een van de  oorzaken gezien. Dr. Jolanda Maas, onderzoekster aan het VU Medisch Centrum, promoveerde in 2009 met haar onderzoek naar ‘Vitamine G’ en legde het verband tussen een groene omgeving en gezondheid. Ze ontdekte dat mensen die in een groene omgeving leven zich gezonder voelen, minder kwalen hebben en minder vaak naar de huisarts gaan. Dit komt doordat deze mensen sneller herstellen van stress, vaker sociale contacten hebben en meer bewegen. Ze moeten bijvoorbeeld verder fietsen naar hun werk en meer tuinieren. ... Jolanda pleit voor meer natuur in stedelijk gebied. “Je kunt de verstedelijking niet tegengaan, maar wel de negatieve gevolgen ervan door extra groen aan te planten. Hoewel de woningdichtheid per hectare in Vinex-wijken toeneemt, komt hier doorgaans niet meer groen bij en dat is nu net wat wij nodig hebben.” Er zijn twee theorieën over de ontstressende werking van de natuur. De eerste is de Stress Recovery Theory, die stelt dat wij van oudsher gewend zijn om te leven in de natuur, waar voedsel is en we dus veilig zijn, waardoor we makkelijker kunnen ontspannen. De tweede theorie, de Attention Restoration Theory, stelt dat je in de natuur snel ontspant, omdat het op een rustige en makkelijke manier afleiding biedt; je hoeft er geen moeite voor te doen. Onderzoekster Jolanda: “Groen nodigt uit tot bewegen en daarvan word je gezonder, ook geestelijk. Daarnaast bevordert een groene omgeving het opdoen van sociale contacten en dat is ook goed voor de mentale gezondheid.”(http://www.hartziel.nl/handvatten-en-tips/ontspannen-in-de-natuur/)

Ontspannen in de natuur
We brengen steeds minder tijd in de natuur door, maar intussen groeit de stapel bewijzen voor het goede van groen. Een natuurlijke omgeving zou ons relaxter, gezonder en productiever maken – en zelfs kunnen helpen bij de grote beslissingen in ons leven.
Met zo’n vijfhonderd inwoners per vierkante kilometer, en meer mensen in de stad dan op het platteland, is Nederland een van de meest dichtbevolkte landen ter wereld. In een overwegend grijs universum haasten we ons dagelijks van huis naar kantoor, en van sportschool naar crèche. Waar het contact met de natuur enkele generaties terug nog heel vanzelfsprekend was, reikt de natuurbeleving van veel Nederlanders in deze tijd niet veel verder dan een barbecue in de achtertuin, de natuurdocumentaires op Discovery Channel of een abonnement op bloemenbezorgdienst Bloomon. En dat terwijl juist steeds meer onderzoeken suggereren dat een natuurlijke omgeving relaxter, gezonder en productiever maakt. Een grootschalige Nederlandse studie uit 2016, uitgevoerd door Wageningen Environmental Research en het Trimbos Instituut, bevestigt dat de hoeveelheid groen in iemands nabije omgeving samenhangt met het ervaren welzijn. Als mensen voldoende groen in hun directe leefomgeving hebben, herstellen ze sneller van stress en mentale vermoeidheid, en hebben ze doorgaans minder last van psychische kwalen. Dit kan verklaren waarom plattelandbewoners zich vaak gelukkiger en gezonder voelen dan inwoners van een (grote) stad. (https://fd.nl/fd-persoonlijk/1212434/ontspannen-in-de-natuur)

De 19de-eeuwse Amerikaanse schrijver Henry David Thoreau was in dat opzicht zijn tijd vooruit: hij trok zich twee jaar lang terug in een hut aan de oever van Walden Pond bij Concord, Massachusetts, om het ‘simpele leven’ te ervaren. ‘Ik ging de bossen in omdat ik bewust wilde leven, om me alleen met het wezenlijke bezig te houden en te onderzoeken of ik kon leren wat het leven me moest leren, zodat ik niet op mijn sterfbed zou moeten ontdekken dat ik niet geleefd had’, schrijft de wildernisprofeet in zijn boek Walden; or Life in the Woods (1854), dat tot op heden een inspiratiebron vormt voor zielen op zoek naar wijsheid en bezinning. (https://fd.nl/fd-persoonlijk/1212434/ontspannen-in-de-natuur) Nu schijnt Thoreau (https://nl.wikipedia.org/wiki/Henry_David_Thoreau) het wildernisbezoek zoals beschreven in zijn boek (https://www.debezigebij.nl/boeken/walden-3/, https://nl.wikipedia.org/wiki/Henry_David_Thoreau#Walden) niet meer geweest te zijn dan een afgezonderd huis een eindje van de stad vandaan, in plaats van echte wildernis, zoals je het idee zou kunnen krijgen van films als Into the Wild (https://nl.wikipedia.org/wiki/Into_the_Wild_(film)).

‘Er bestaat steeds meer bewijs dat de stress verlagende effecten van de natuur te danken zijn aan zogeheten phytonciden’, vertelt wetenschapsjournalist Mark Mieras, die zich veelvuldig in het onderwerp heeft verdiept. Planten en bomen scheiden deze stofjes uit om zich te beschermen tegen bijvoorbeeld insecten. Tijdens een wandeling tussen het groen ademen wij die phytonciden in, waardoor ons immuunsysteem wakker wordt geschud en de concentratie stress­hormonen in ons bloed afneemt. Een andere verklaring is dat we in de natuur in aanraking komen met bodembacteriën waarmee wij mensen geëvolueerd zijn. Die zorgen ervoor dat in onze hersenen serotonine vrijkomt, een hormoon dat je ontspant en blij maakt (met als bekendste wapenfeit de runner’s high), en bovendien de weerstand versterkt.
Maar de rustgevende werking van natuur is niet alleen een scheikundige kwestie. Ook onze zintuiglijke perceptie speelt een rol. In een mooie omgeving, met op de achtergrond fluitende vogels of zingende krekels, waar het ook nog eens lekker ruikt, ontspannen we bijna als vanzelf. Uit onderzoek blijkt dat vooral het patroon van bladeren iets met ons doet. In bomen of bloembladeren vind je steeds dezelfde vormen – groot of klein, dichtbij of ver weg – terug. Die patronen trekken je aandacht zonder dat je hersenen er moeite voor hoeven te doen. ‘Dat gebeurt in het bos, maar net zo goed in de stad’, zegt Mieras. ‘Op de fiets worden onze ogen bijna als vanzelf aangetrokken door de bomen en planten in de straat. Die bladvormen vormen een welkome afwisseling met de saaie eentonigheid van de stad met haar identieke tegels en bakstenen. Onze hersenen worden als het ware wakker gekieteld door die bomen.’ (https://fd.nl/fd-persoonlijk/1212434/ontspannen-in-de-natuur)

Ik had bij het FD niet verwacht zo een promotieverhaal over natuur te lezen...

In het Wageningen UR-dossier Effect van natuur op gezondheid, is veel informatie over 'vitamine G', ofwel 'vitamine groen', gebundeld. Denk aan rapporten, adviezen en essays van genoemd instituut.
Naast rapporten en publicaties van Wageningen UR (WUR), staan in het dossier Effect van natuur op gezondheid vele links naar externe publicaties.
Besparen op zorgkosten
Naast de vele uitgaves van WUR, bestaat nog een grote hoeveelheid rapporten en andere publicaties van andere organisaties. Denk aan de PowerPoint-presentatie van het VU Medisch Centrum: Vitamine G - Het belang van natuur voor de gezondheid van kinderen. Hierin staan berekeningen opgenomen van KPMG: met groen zouden forse besparingen op zorg- en arbeidskosten te realiseren zijn. Uit een enquête in opdracht van De Friesland zorgverzekeraar blijkt bovendien dat de meeste Nederlanders denken dat meer natuur in en rond woonwijken zou kunnen leiden tot besparingen op zorgkosten en kosten voor arbeidsverzuim (zie Buiten is gezond). (https://www.groenkennisnet.nl/nl/groenkennisnet/show/Informatie-over-vitamine-G-gebundeld.htm)
(http://degroenestad.nl/informatie-over-vitamine-g-gebundeld/)

Kijk dat had ik bij het FD verwacht natuur als en besparingsmogelijkheid.

Het zijn vooral kinderen (en mensen in meer kwetsbare groepen) stelt IVN in de factsheet Waarom wij natuur nodig hebben waarvan de gezondheid onder druk komt te staan. De organisatie wijst steeds ongezondere leefgewoonten aan als oorzaak. Zo zitten kinderen 'liever uren per dag binnen achter de spelcomputer of voor de televisie dan dat zij buiten spelen'. In de factsheet worden enkele van deze gewoonten –evenals goede gewoonten en veel voorkomende aandoeningen- uitgedrukt in cijfers. In de sheet worden ook vele voorname bevindingen uit divers onderzoek aangehaald die iets zeggen over de relatie natuur en gezondheid.
Wat die relatie precies is, zo staat in de bundel Natuur & Gezondheid, 'daar breken wetenschappers zich het hoofd over. [...] Maar dat er een positieve relatie is tussen natuur en gezondheid staat buiten kijf'. (https://www.groenkennisnet.nl/nl/groenkennisnet/show/Informatie-over-vitamine-G-gebundeld.htm)

Effect van natuur op gezondheid
Een natuurlijke omgeving kan op verschillende manieren bijdragen aan de gezondheid van de mens, van kinderen tot ouderen. Natuur kan bijdragen aan herstel van stress, het kan aanzetten tot sociaal contact, het kan bijdragen aan een optimale ontwikkeling van kinderen, het kan persoonlijke ontwikkeling en zingeving bevorderen en het kan stimuleren tot bewegen. Wageningen University & Research onderzoekt het optimaal inrichten en beheren van de groene ruimte, de invloed van de inrichting van het landschap en de stedelijke omgeving op de sociale veiligheid en mogelijkheden om de bestaande groene ruimte beter te benutten door het gedrag van mensen te beïnvloeden. (https://www.wur.nl/nl/Dossiers/dossier/Effect-van-natuur-op-gezondheid.htm)

Mensen in de natuur gelukkiger dan in de stad
Gepubliceerd op 19 april 2018
Als mensen buiten zijn, dan voelen ze zich gelukkiger in een groene omgeving dan in een ‘stenen omgeving’. Deze ‘gelukstoeslag’ is het hoogst aan de kust en in heidegebieden en natuurlijke graslanden. Dat blijkt uit onderzoek van Wageningen Environmental Research.
(https://www.wur.nl/nl/Onderzoek-Resultaten/Onderzoeksinstituten/Environmental-Research/show-wenr/Mensen-in-de-natuur-gelukkiger-dan-in-de-stad-.htm)

Er is een relatie tussen de hoeveelheid groen in de woonomgeving en de gezondheid van lokale bevolking  (De Vries et al., 2003; Maas et al., 2006; Maas et al., 2009a; Van Dillen et al., 2012).
In andere landen in Noordwest-Europa wordt, voor zover hier onderzoek naar gedaan is, veelal eenzelfde soort relatie gevonden (UK: Mitchell & Popham, 2007 & 2008; Denemarken: Nielsen & Hansen, 2007; Stigsdotter et al., 2010; Zweden: Grahn & Stigsdotter, 2003).
Ook is er in Nederland epidemiologisch onderzoek gedaan waarin gekeken wordt naar de relatie tussen de hoeveelheid groen in de woonomgeving en mogelijke mediërende factoren: mate van lichamelijke activiteit (Maas et al., 2008; De Vries et al., 2013), mate van stress (Van den Berg et al., 2010; De Vries et al., 2013), mate van sociale cohesie in de buurt (Maas et al., 2009b; De Vries et al., 2013).
Hoe waardevol dit type onderzoek ook is, het kent een aantal beperkingen. Een eerste beperking is dat het cross-sectioneel of correlatief onderzoek is. Dit betekent dat de causaliteit van de gevonden relaties niet eenduidig kan worden vastgesteld, en zelfs de omgekeerde richting kan hebben: van gezondheid naar groen (Hartig et al., in press).
Een tweede punt is dat het werkingsproces achter de (eventuele) gezondheids­bevorderende effecten van (contact met) groen nog vrij onduidelijk is. Een derde punt, dat hier sterk mee samenhangt, is dat ook niet bekend is welk type groen met name bepaalde gezondheidsbevorderende effecten heeft, onder welke randvoorwaarden en voor wie (Velarde et al., 2007; De Vries, 2011;  Bratman et al., 2012; Van den Berg, 2013). (https://www.wur.nl/nl/Onderzoek-Resultaten/Onderzoeksinstituten/Environmental-Research/show-wenr/Groen-voor-Gezondheid-1.htm)

Meer natuur rondom huis gaat gepaard met minder angststoornissen
Gepubliceerd op 24 november 2016
In woonomgevingen met meer natuurlijke elementen zoals groen of water hebben bewoners minder vaak last van angststoornissen dan in woonomgevingen die weinig natuurlijke elementen bevatten. Ook rapporteren zij een betere algehele gezondheid. Dit blijkt uit onderzoek van Sjerp de Vries van Wageningen Environmental Research (Alterra) met het Trimbos-instituut naar de relatie tussen de kwaliteit van de woonomgeving en de gezondheid van de bewoners.
In het onderzoek werd gebruik gemaakt van gegevens van NEMESIS-2 (Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study-2), een grootschalig bevolkingsonderzoek uitgevoerd door het Trimbos-instituut naar de psychische gezondheid van volwassenen. Voor dit onderzoek is uitgegaan van een representatieve steekproef van ruim 6600 personen die mondeling zijn geïnterviewd. Op grond van hun woonadres en het bestand Landelijk Grondgebruik Nederland (LGN) van Wageningen Environmental Research (Alterra) is bepaald hoeveel groen en water binnen 1 kilometer van de woning voorkomt. Groen is daarbij breed opgevat: niet alleen park, maar ook bos, natuur en agrarisch gebied. (https://www.wur.nl/nl/Onderzoek-Resultaten/Onderzoeksinstituten/Environmental-Research/show-wenr/Meer-natuur-rondom-huis-gaat-gepaard-met-minder-angststoornissen.htm)

Ook de gezondheidsraad heeft er aandacht voor:

Gezondheidsraad en Raad voor Ruimtelijk, Milieu- en Natuuronderzoek. Natuur en gezondheid. Invloed van natuur op sociaal, psychisch en lichamelijk welbevinden. Den Haag: Gezondheidsraad en RMNO, 2004; GR, publicatie nr 2004/09, ISBN 90 5549 525 5; RMNO, publicatie nr A02a, ISBN 90 5931 319 4 (https://www.gezondheidsraad.nl/nl/taak-werkwijze/werkterrein/gezonde-leefomgeving/natuur-en-gezondheid-invloed-van-natuur-op-sociaal)

Al is dat minder enthousiast dan de mediaberichten:

Zijn er wetenschappelijke aanwijzingen voor een relatie tussen natuur en gezondheid en
hoe sterk zijn die aanwijzingen? Er zijn tot op heden twee grootschalige epidemiologische
onderzoeken gedaan naar de relatie tussen natuur in de woonomgeving en generieke
indicatoren voor gezondheid: een dwarsdoorsnede-onderzoek onder de
Nederlandse bevolking en een Japans longitudinaal onderzoek onder oudere inwoners
van Tokio. De commissie vindt dat deze onderzoeken met de nodige voorzichtigheid
moeten worden geïnterpreteerd. Desondanks beschouwt zij de resultaten als eerste aanwijzingen
voor een positief verband tussen natuur en gezondheid.
De andere onderzoeken betreffen kleine specifieke onderzoeksgroepen. Uit één
onderzoek, het veel geciteerde ziekenhuisdossier-onderzoek van Ulrich, blijkt dat uitzicht
vanuit een ziekenhuiskamer op natuur het lichamelijk herstel na een operatie
bespoedigt. De commissie plaatst methodologische kanttekeningen bij dit onderzoek.
Ook een beperkt aantal onderzoeken naar de invloed van uitzicht op natuur in de werkomgeving
(inclusief planten op de werkplek zelf) op lichamelijke gezondheid en productiviteit
van werknemers overtuigt de commissie niet vanwege onvoldoende
methodologische kwaliteit.
Kennis over de relatie tussen natuur en gezondheid uit de therapeutische praktijk is
anekdotisch en fragmentarisch. Er is nauwelijks systematisch onderzoek gedaan naar de
effectiviteit van tuintherapieën en van verblijf op zorgboerderijen.
De twee grote epidemiologische onderzoeken zijn dus de enige onderzoeken die,
door de methodologische beperkingen, zwakke aanwijzingen geven voor een positieve
relatie tussen natuur en (generieke) gezondheidsindicatoren. Meer onderzoek is dan ook
nodig om de wetenschappelijke bewijskracht te versterken.... Het is niet bekend hoe lang of hoe vaak contact met de natuur nodig is om op termijn
stressgerelateerde ziekten te voorkómen. Onderzoek bij mensen met een langdurig
hoog stressniveau en bij zieke mensen ontbreekt. Ook is nog maar weinig bekend over
de invloed van verschillende soorten natuur.
...
Er zijn aanwijzingen uit een groot aantal onderzoeken dat de omgeving inderdaad
invloed heeft op duur en intensiteit van bewegen. Het is echter veel minder duidelijk of
de omgeving daarvoor ook ‘groen’ moet zijn, hoewel het beperkt beschikbare onderzoek
daar wel op wijst. ...Drie nauw verwante onderzoeken hebben de bijdrage van natuur en groenvoorzieningen aan de sociale kwaliteit van een woonomgeving bestudeerd. Deze onderzoeken,
alle drie uitgevoerd in een achterstandswijk in Chicago, leveren aanwijzingen voor een
verband tussen groene openbare voorzieningen en sociale integratie van mensen, met
name van mensen in armoedige omstandigheden. Andere factoren kunnen echter niet
volledig uitgesloten worden.
...
Systematisch empirisch onderzoek naar de invloed van contact met de natuurlijke
omgeving op de ontwikkeling van kinderen is schaars. Het beschikbare onderzoek is
veelal kwalitatief en beschrijvend van aard. Op basis van deze beperkte kennis en
bestaande theorieën acht de commissie het echter plausibel dat de cognitieve, motorische
en sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen baat heeft bij gevarieerd, regelmatig
en direct contact met natuur. Vertrouwde, natuurlijke plekken zo dicht mogelijk
bij huis (‘het oerwoud om de hoek’) bieden mogelijkheden voor vrije exploratie en
motoriekontwikkeling. Ze bevorderen zintuiglijke ervaringen en ervaringen die bijdragen
aan persoonlijke ontwikkeling. De commissie is zich ervan bewust dat in de huidige
tijd aan dergelijke plekken ook gevaren verbonden zijn.
Verder blijkt uit één onderzoek dat kinderen in een achterstandswijk zich beter kunnen
concentreren en meer zelfdiscipline hebben als er groenvoorzieningen aanwezig
zijn. In een ander onderzoek werd zelfs een beter vermogen tot het verwerken van
stressvolle gebeurtenissen gevonden. ... Onderzoek naar vrijetijdsbesteding in natuurlijke omgevingen lijkt uit te wijzen dat
natuur voorwaarden schept voor zingeving; door het bevorderen van gevoelens van ontspanning,
autonomie en competentie staan mensen meer open voor reflectie. Natuurlijke
elementen en plekken kunnen daarnaast als symbool verwijzen naar overtuigingen en
waarden die zin geven aan het leven.
...
De consistente aanwijzingen, afkomstig uit een breed scala van experimentele en
beschrijvende onderzoeken, maken het bestaan van een gunstige invloed van natuur op
gezondheid geloofwaardig.  (https://www.gezondheidsraad.nl/sites/default/files/samenvatting_natuurengez.pdf)

Geen opmerkingen:

Een reactie posten